ତ୍ରୟୋଦଶ ଅଧ୍ୟାୟ – କ୍ଷେତ୍ର କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଯୋଗ
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ ଉବାଚ ଏହି ଶରୀରକୁ ଅର୍ଜୁନ | କ୍ଷେତ୍ର କହନ୍ତି ବୋଲି ଜାଣ || କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯିଏ ଜାଣିଥାଏ | କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ତାଙ୍କୁ ବୋଲାଯାଏ || ୧ ||
ସକଳ କ୍ଷେତ୍ରର ଅର୍ଜୁନ | କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଏକା ମୁହିଁ ଜାଣ || କ୍ଷେତ୍ର କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ତତ୍ତ୍ୱ ଜ୍ଞାନ | ମୋ ମତେ ପ୍ରକୃତ ଵିଜ୍ଞାନ || ୨ ||
କ୍ଷେତ୍ରଟି କେଉଁ ପ୍ରକାରର | କ୍ଷେତ୍ରର ସବୁ ରୂପାନ୍ତର || କେଉଁଠୁ କ୍ଷେତ୍ର ଆଗମନ | କୁଆଡେ ପୁଣି ତା ଗମନ || କେଉଁ ରୂପରେ ଆଗମନ | କେଉଁ ରୂପରେ ବିସର୍ଜନ || କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ କି ଶକ୍ତି ସମ୍ପନ | ସକ୍ଷେପେ ମୁଁ କହୁଛି ଶୁଣ || ୩ ||
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ତତ୍ତ୍ୱ ସବୁ | ବିବିଧ ଛନ୍ଦେ ଅଛି ପୁର୍ବୁ || ୠଷୀଗଣ ଦ୍ୱାରା ନୀର୍ଣ୍ଣିତ | ବ୍ରହ୍ମସୂତ୍ରପଦେ ବର୍ଣ୍ଣିତ || ୪ ||
ବାୟୁ ଜଳ ଅଗ୍ନି ଆକାଶ | ପଞ୍ଚମ ପୃଥିବୀ ବିଶେଷ || ଏସବୁ ପଞ୍ଚତତ୍ତ୍ୱେ ଥାଏ | ପଞ୍ଚମହାଭୁତ ବୋଲାଏ || ରୂପ ରସ ଗନ୍ଧ ଶବଦ | ପଞ୍ଚମ ସ୍ପର୍ଶଟି ବିବିଧ || ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଗ୍ରାହ୍ୟ ତଥ୍ୟମାନ | ପଞ୍ଚ ତନ୍ମତ୍ରା ବୋଲି ଜାଣ || ଚକ୍ଷୁ କର୍ଣ୍ଣ ନାସା ରସନ | ପଞ୍ଚମ ଚର୍ମ ବୋଲି ଜାଣ || ଏ ସବୁ ଜୀବ ଦେହେ ଥାଏ | ପଞ୍ଚ ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ ବୋଲାଏ || ହସ୍ତ ପଦ ପାୟୁ ଉପସ୍ଥ | ପଞ୍ଚମ ମୁଖ ବୋଲି ଜ୍ଞାତ || ଏ ସବୁ ଜୀବ ଦେହେ ଥାଏ | ପଞ୍ଚ କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟ ବୋଲାଏ || ମନ ବୁଦ୍ଧି ଓ ଅହଂକାର | ଚତୁର୍ଥ ଅଵ୍ୟକ୍ତ ପ୍ରକାର || ଏହି ଚବିଶି ତତ୍ତ୍ୱ ନେଇ | କ୍ଷେତ୍ରର ଗଠନ ହୁଅଇ || ୫ ||
ସଂଘାତ ଇଛା ଦ୍ବେଷ ସୁଖ | ଚେତନା ଧୃତି ଅବା ଦୁଃଖ || ଏହି ସବୁ ଗୁଣ କ୍ଷେତ୍ରର | ଜାଣ ଏକ ଏକ ବିକାର || ୬ ||
ଅନଭିମାନ ସରଳତା | କ୍ଷମାଶୀଳ ଅଦମ୍ଭିକତା || ଅହିଂସା ଆତ୍ମନିଗ୍ରହତା | ଗୁରୁସେବା ଶୌଚ ସ୍ଥିରତା || ୭ ||
ଇନ୍ଦ୍ରିୟଭୋଗ ବିଷୟରେ | ମନରେ ବୈରାଗ୍ୟ ଆଚରେ || ଜନ୍ମ ମୃତ୍ୟୁ ଜରା ବ୍ୟାଧିରେ | ଦର୍ଶନ ଦୁଃଖଦୋଷ କରେ || ଅନହଙ୍କାରେ ରହିଥାଇ | ପ୍ରସନ୍ନ ଚିତ୍ତେ ସଦାଥାଇ || ୮ ||
ପୁତ୍ର ଦାରା ଗୃହ ଆଦିରେ | ଏକାତ୍ମ ଭାଵ ନ ବିଚାରେ || ଶୁଭାଶୁଭ ଫଳ ପ୍ରାପ୍ତିରେ | ସମ ଭାଵ ରଖି ମନରେ || ସର୍ବଦା ଅନାସକ୍ତ ରହି | ମୋ ଠାରେ ଚିତ୍ତ ନିବେଶଇ ||୯ ||
ଦୁଃ ଆଚରଣ ନ କରଇ | ଏକାନ୍ତ ସ୍ଥାନେ ନିବାସଇ || ଜନ ସଂସର୍ଗ ନ କରଇ | ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତିସ୍ଥିତ ହୋଇ || ୧୦ ||
ଆଧ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞାନେ ନିତ୍ୟସ୍ଥିତ | ସର୍ବତ୍ର ଦେଖେ ପ୍ରଭୁ ତତ୍ତ୍ୱ || ଏହାକୁ ଜ୍ଞାନ ବୋଲି ଜାଣ | ଅନ୍ୟ ସବୁ ଅଟେ ଅଜ୍ଞାନ || ୧୧ ||
ଜ୍ଞେୟ ସେ ପରମାତ୍ମା ତତ୍ତ୍ୱ | ଜାଣିଲେ ଲଭେ ଅମୃତତ୍ଵ || ସେହି ତତ୍ତ୍ୱର ବିଷୟରେ | କହିବି ମୁହିଁ ବିସ୍ତାରରେ || ସେହି ଅନାଦି ବ୍ରହ୍ମ ତତ୍ତ୍ୱ | ନା ସେ ସତ ନା ଅସତ || ୧୨ ||
ସର୍ଵତ୍ର ହସ୍ତ ପଦ ଶୀର | ଚକ୍ଷୁ ମୁଖ କର୍ଣ୍ଣ ଯାହାର || ସକଳ ଲୋକ ଭୁତଗଣ | ଆବୃତ୍ତ କରି ଅବସ୍ଥାନ ||୧୩ ||
ସକଳେନ୍ଦ୍ରିୟ ବୃତ୍ତିମନ୍ତ | ତଥାପି ସର୍ଵ ବିବର୍ଜିତ || ସର୍ଵଦା ଅନାସକ୍ତ ରହି | ସର୍ଵ ଭୁତଗଣ ପୋଷଇ || ନିର୍ଗୁଣ ଗୁଣଭୋକ୍ତା ହୋଇ | ପରମ ଆତ୍ମା ସେ ବୋଲାଇ || ୧୪ ||
ସଭିଙ୍କ ଅନ୍ତରେ ରୁହଇ | ବାହାରେ ପୁଣି ରହିଥାଇ || ସୁକ୍ଷ୍ମାତିସୁକ୍ଷ୍ମ ରୂପେ ଥାଇ | ସଭିଁଠୁ ଅଜଣା ରହଇ || ସଭିଙ୍କଠାରୁ ଦୂରେ ଥାଇ | ସଭିଙ୍କ ପାଶେ ରହିଥାଇ || ୧୫ ||
ଅଖଣ୍ଡ ଅବିଭାଜ୍ୟ ଥାଇ | ସକଳ ଭୁତେ ପ୍ରକାଶଇ || ବ୍ରହ୍ମା ରୂପେ ସୃଷ୍ଟି କରଇ | ରୁଦ୍ର ରୂପରେ ସଂହାରଇ || ସୃଷ୍ଟି କଣେ କଣେ ରହଇ | ବିଷ୍ଣୁ ରୂପରେ ସେ ପାଳଇ || ୧୬ ||
ଜ୍ୟୋତିଷର ଜ୍ୟୋତି ଅଟଇ | ଅନ୍ଧକାରାତୀତ ସେ ଥାଇ | ସେ ଜ୍ଞାନ ପୁଣି ଜ୍ଞେୟ ସେଇ | ଜ୍ଞାନଗମ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଅଟଇ || ସର୍ଵ ଜୀବଙ୍କ ହୃଦେ ସେଇ | ସାକ୍ଷୀ ରୂପରେ ବିରାଜଇ || ୧୭ ||
କ୍ଷେତ୍ର ଓ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ବର୍ଣ୍ଣନ | ଶୁଣିଲ ମୋ ଠାରୁ ଅର୍ଜୁନ || ଏହାକୁ ଯେ ଭକ୍ତ ଜାଣିଇ | ମୋର ଭାବ ପ୍ରାପ୍ତ କରଇ || ୧୮ ||
ପୁରୁଷ ପ୍ରକୃତି ଉଭୟ | ଅନାଦି ଅଟନ୍ତି ସେ ଦ୍ବୟ || ଯେତେ ରୂପାନ୍ତର ବିକାର | ପ୍ରକୃତି ଠାରୁ ଜାତ ତାର || ୧୯ ||
କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣ ହେତୁ ହୋଇ | ପ୍ରକୃତି ସଦା ରହି ଥାଇ || ସୁଖ ଦୁଃଖ ର ଭୋଗ ଜାଣ | ପୁରୁଷ ତାହାର କାରଣ || ୨୦ ||
ପ୍ରକୃତିରେ ବାସ କରଇ | ପ୍ରକୃତିସ୍ଥ ଗୁଣ ଭୋଗଇ || ପ୍ରକୃତିସ୍ଥ ପୁରୁଷ ସେଇ | ଜଗତେ ଜୀବତ୍ମା ବୋଲାଇ || ପ୍ରକୃତିସ୍ଥ ଗୁଣେ ଆସକ୍ତ | ଯୋନି ପାଏ ସତ ଅସତ || ୨୧ ||
ସାକ୍ଷୀ ରୁପରେ ଦେହେ ଥାଇ | ଉପଦ୍ରଷ୍ଟା ସେ ବୋଲାଇ || କାର୍ଯ୍ୟେ ଦିଏ ଅନୁମୋଦନ | ସେ ଅନୁମନ୍ତା ବୋଲି ଜାଣ || ଶରୀର ପୋଷଣ କରଇ | ଭର୍ତ୍ତା ରୂପରେ ଦେହେ ଥାଇ || ସୁଖ ଦୁଃଖ ସବୁ ଶରୀରେ | ଭୋକ୍ତା ରୁପରେ ଭୋଗ କରେ || ଜୀବ ହୃଦୟେ ବାସ ତାର | ସେହି ପରମାତ୍ମା ଈଶ୍ୱର || ଦେହରେ ବାସ କରୁଥାଇ | ତଥାପି ପର ରହି ଥାଇ || ତାହାର ଲିପ୍ତତା ଏଦୃଶ | କମଳ ପତ୍ରର ସଦୃଶ || ୨୨ ||
ପୁରୁଷ ପ୍ରକୃତି ଵର୍ଣ୍ଣନ | ଶୁଣିଲ ମୋ ଠାରୁ ଅର୍ଜୁନ || ଏମନ୍ତ ତତ୍ତ୍ୱ ଯେ ଜାଣଇ | ତାର ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନହୋଇ || ୨୩ ||
ଅଥର୍ବଯୋଗୀ ଜନେ ଲୟେ | ଲଭନ୍ତି ମୋତେ ସେ ହୃଦୟେ || ସାଂଖ୍ୟଯୋଗୀମାନେ ଦର୍ଶନ | କରନ୍ତି ଜ୍ଞାନ ମାର୍ଗେ ଜାଣ || କର୍ମଯୋଗୀଗଣ ଜାଣିଣ | ନିଷ୍କାମ କର୍ମେ ମୋ ଦର୍ଶନ || ୨୪ ||
ଅଜ୍ଞାନ ମୁଢ଼ବ୍ୟକ୍ତି ପୁଣି | ଜାଣି ନପାରେ ମୋତେ ଜାଣି || ଅନ୍ୟଠୁ ଶୁଣିଥାଏ ଯାହା | ଉପାସନା ଵି କରେ ତାହା || ଅନ୍ୟଠୁ ଯାହା ଶୁଣିଥାନ୍ତି | ପରମଗତି ଭାବିଥାନ୍ତି || ଏମନ୍ତ ଭାବି ରହିଥାଇ | ମୃତ୍ୟୁ ଅତିକ୍ରମ କରଇ || ୨୫ ||
କ୍ଷେତ୍ର ଓ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ସଂଯୋଗ | ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଯୋଗ || ସଂଯୋଗେ ତା ଦୃଷ୍ଟି ମିଳଇ | ସୃଷ୍ଟିର କାରଣ ବୋଲାଇ || ୨୬ ||
ବିନାଶଶୀଳ ଜୀବ ଦେହେ | ଈଶ୍ବରଙ୍କର ବାସଥାଏ || ଏମନ୍ତ ଯେ ନର ଦେଖଇ | ପ୍ରକୃତେ ଯଥାର୍ଥ ଦେଖଇ || ୨୭ ||
ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ସତ୍ତା ଜାଣ | ସର୍ବତ୍ର ରହଇ ସମାନ || ଏମନ୍ତ ଯେ ନର ବୁଝଇ | ଜୀବେ ହିଂସା ସେ ନ କରଇ || ଅହିଂସା ଆଚରଣ କରି | ଭବ ସଂସାରୁ ଯାଏ ତରି || ୨୮ ||
ସକଳ କାର୍ଯ୍ୟ ଏ ବିଶ୍ବରେ | ପ୍ରକୃତି ସମ୍ପାଦନ କରେ || ଆତ୍ମା ଅକର୍ତ୍ତା ଭାବେ ରହି | କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲିପ୍ତ ନ ହୁଅଇ || ଏମନ୍ତ ଯେ ନର ଦେଖଇ | ପ୍ରକୃତେ ଯଥାର୍ଥ ଦେଖଇ || ୨୯ ||
ଜୀବର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାଵ | ପ୍ରକୃତି ଠାରୁ ହିଁ ଉଦ୍ଭବ || ତହିଁରେ ଅବସ୍ଥିତ ରହି | ତହିଁରେ ବିସ୍ତାର କରଇ || ଏମନ୍ତ ଯେ ନର ଦେଖଇ | ବ୍ରହ୍ମତ୍ଵ ପ୍ରାପ୍ତ ସେ କରଇ || ୩୦ ||
ଅନାଦି ନିର୍ଗୁଣ ଈଶ୍ବର | ଅଵ୍ୟୟ ସ୍ବରୁପ ଯାହାର || ଶରୀର ମଧ୍ୟେ ବାସ ଥାଇ | କୌଣସି କର୍ମେ ଲିପ୍ତ ନାହିଁ ||୩୧ ||
ଯେମନ୍ତ ଆକାଶ ବ୍ୟାପଇ | କୌଣସି ଠାରେ ଲିପ୍ତ ନୋହି || ଲିପ୍ତ ନ ହେବାର କାରଣ | ତାର ସୂକ୍ଷ୍ମତା ବୋଲି ଜାଣ || ସେମନ୍ତ ଆତ୍ମା ଦେହେ ରହି | କୌଣସି କର୍ମେ ଲିପ୍ତ ନୋହି || ୩୨ ||
ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟ ଥାଇ | ଜଗତେ ଆଲୋକ ଦିଅଇ || କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଦେହେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଜାଣ | ସମଗ୍ର ଦେହରେ ଜୀବନ || ୩୩ ||
କ୍ଷେତ୍ର ଓ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଅନ୍ତର | ଜ୍ଞାନ ନୟନ ଦେଖେ ଯାର || ସମେତ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ କାରଣ | ନିଜକୁ ଭିନ୍ନ କରେ ମନ || ପ୍ରକୃତି ଠାରୁ ଭିନ୍ନ ଜାଣେ | ନିଜକୁ ଆତ୍ମା ବୋଲି ମାନେ || ଏମନ୍ତ ଯେ ନର ଜାଣିବ | ପରମଗତି ସେ ଲଭିବ || ୩୪ ||
ଏମନ୍ତ ଜ୍ଞାନର ବଚନ | ତୋଷେ କହନ୍ତି ଭଗବାନ || ଏହାକୁ ଯେ ନର ପାଳଇ | ଭବ ସାଗରୁ ସେ ତରଇ || ସର୍ଵଭୂତଙ୍କ ତୋଷ ପାଈଁ | କହଇ କୃଷ୍ଣଦାସ ଏହି || ତ୍ରୟୋଦଶ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୀତ | ହୁଅଇ ଏଠାରେ ସମାପ୍ତ || ୩୫ ||
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ଵ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗ ଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନ ସମ୍ବାଦେ କ୍ଷେତ୍ର କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ୟୋଗୋ ନାମ ତ୍ରୟୋଦଶ ଅଧ୍ୟାୟଃ || ୧୩ ||