Sübhan'ın yeri

Günümüz dünyasında bir neçə ideologiyanın adını sıxlıqla eşidirik: Kommmunizm, Sosyalizm, Liberalizm, Faşizm və hətta Nazizm. Lakin günümüz dünyasının formalaşmasında rol oynamış Libertarianizm bizim coğrafiyamızda demək olar ki, tanınmır. Bəs liberal ideologiyalar ailəsinin ögey övladı Libertarianizm nədir və necə ortaya çıxıb?

Libertarizm şəxsi azadlıq və fərdi hüquqlara əsaslanan bir fəlsəfədir. Bu fəlsəfənin əsasları Maarifçilik dövrünə təsadüf edir. Maarifçilik dövrü insanların dünyanı ağıl və məntiqlə dərk etməyə başladığı bir dövr idi. Bu dövrdə fərdlərin təbii hüquq və azadlıqları haqqında fikirlər getdikcə geniş çapda yayıldı.

Libertarizmin müasir forması 20-ci əsrin əvvəllərində ortaya çıxdı. Xüsusilə ABŞ-da bu fəlsəfə azad bazar iqtisadiyyatını və məhdud hökuməti müdafiə edən mütəfəkkirlərin təsiri altında daha da inkişaf etmişdir. Bu dövrdə libertarizm xüsusilə Ayn Rand, Murray Rothbard, Friedrich Hayek və Robert Nozick kimi mütəfəkkirlərin əsərləri ilə formalaşmışdır.

Libertarianizmin əsas prinsipləri

Şəxsi Azadlıqlar

Libertarian fəlsəfənin mərkəzində fərdi azaqlıqlar durur. Belə ki, fərd digərlərinin azadlıqlarına toxunmadığı müddətcə onun azadlığı toxunulmazdır. Bu prinsip kollektivizmin əksinə fərdi azadlığı cəmiyyətin azadlıq və mənfəətindən üstün görür. Yəni, dövlət və ya digər təkəl quruluşlar hər hansısa bir şəxsin azadlığını cəmiyyətin faydası bəhanəsi ilə qəsb edə bilməz. Hətta bəzi libertarianlar bunu bir səviyyə iləri apararaq narkotik vasitələrin belə leqallaşmasının tərəftarıdır. Bunun real olduğu vəziyyətlər bəzi Avropa ölkələri və ABŞ-ın bəzi ştatlarında mövcuddur.

Şəxsi Mülkiyyət və Hür təşəbbüs haqqı

Libertarianizmin olmazsa olmaz prinsipi şəxsi mülkiyyət anlayışıdır. Bu prinsipə görə şəxsin mülkiyyət toxunulmazlığı və təşəbbüs hürriyyətidir. Yəni şəxsin öz mülkü üzərində limitsiz söz haqqına sahibdir. Məsələn sizin topaq sahəniz varsa, siz istəsəniz ora ev tikib yaşayarsınız, istəsəniz fabrik təsis edərsiniz, istəsəniz icarəyə verə bilər vəya sata bilərsiniz və ya sadəcə heç nə etməzsiniz. Sizin mülkiyyətiniz üzərində olan haqqlarınız toxunulmazdır və onlar dövlət tərəfindən limitlənə bilməz. Hür təşəbbüs haqqına əsasən sizi kommersiya, vətəndaş cəmiyyəti, dərnək kimi fəaliyyətlərinizin qarşısı alınmamalıdır. Qarşısının alınmasından başqa fəaliyyətinizin hər hansısa məcburi sertifikasiya və ya requlasiyaya tabe olması da bu haqqın pozulmasıdır. Buna əlavə olaraq, belə proseslər bazar iqdisadiyyatında özünə rəqib istəməyən böyük kommersiya qurumlarının təkəlləşmə istəyinin bir nəticəsi də ola bilər.

İfadə azadlığı

İnsanın təbii azalıqlarından biri də İfadə azadlığıdır. Bu qısaca insanların düşüncə və hisslərini sərbəstcə ifadəhürriyətidir. Azad cəmiyyətdə insanlar öz düşüncələri, görünüşləri, inancları və həyat tərzlərinə görə təqibə məruz qalmırlar. Libertarianlar ifadə azadlığının mədəniyyətin inkişafının əsas açarı olduğu fikrini irəli sürürlər. Belə ki, tarix boyuca azad ticarət və hür ifadə azadlığna sahib cəmiyyətlər həmişə rəfah və mədəniyyətə görə digərlərindən öndə olmuşdur.

Minimal Dövlətçilik – Minarxiya

Totalitar rejimlər həmişə təbii insan azadlıqlarına qarşı olublar. Bu istənilən totalitar rejim üçün keçərlidir. Bəhanələr dəyişsə də, onların qurbanı dəyişmir. Qəsb edilən yenə insanların azadlıqları olur. Libertarianlar isə dövlətin minimallığı mövzusunda qətidirlər. Yəni prinsipcə vergilərə, dövlətin sosial xidmətlərinə və sosial yardımlarına qarşıdırlar. Bundan əlavə, dövlətlərin mərkəzi banklarının qarşılıqsız pul buraxmasına da texniki olaraq oğurluq olduğu səbəbiylə qarşıdırlar.

Libertarianizm praktikada – Javier Milei

Libertarianizm hər nə qədər ütopik səslənsə və ən azından adının digər ideologiyalar görə yeni olmağına baxmayaraq artıq o dünya siyasətində özünə yer tapmağa başlayıb. Belə ki, 2023-cül ilin sonlarında Argentinada keçirilən seçki nəticəsində “La Libertad Avanza” Partiyasının Libertarian lideri Javier Milei qalib gələrək prezident seçilmişdir. O özündən əvvəl yüz ildən çox Argentinada hökm sürmüş müflis dövlətpərəst sistemi əlinin tərsi ilə itələmiş və bu sistemə son vermək qərarı almışdır. Hələ seçki kompaniyası dövründü o, mitinq yerinə elektrikli mişarla gələrək dövləti budayacağına işarə etmişdir.

Prezident Milei hakimiyyətə bəzi vəədlərlə gəlmişdi. Gəlin onlara göz ataq:

1. İqdisadiyyata şok müalicəsi olunacaq
2. Argentina Mərkəzi Bankı bağlanlıacaq və ABŞ dollarına keçiş olacaq.
3. “Afuera”(Rədd ol!) deyilərək 12 ədəd nazirlik qapadılacaq.
4. Elektrikli Mişar proqramı çərçivəsində minlərlə gərəksiz məmurun işinə son veriləcək.
5. Zərər edən dövlət şirkətlərinin hamısı özləlləştiriləcək.
6. Silah və orqan ticarəti leqallaşdırılacaq.

Prezident olan Milei Parlamentdə üstünlük sağlaya bilməməsinə rəğmən vəədləri doğrultusunda işləməyə başladı. Xüsusi ilə Elektrikli Mişar proqramının tətbiqinə diqqət ayırdı. O gələnə qədər influasiya ilə boğuşan Argentinada hər ay aylıq influasiya azalmağa başladı. Bundan başqa Milei bir çox Dünya lideri və tanınmış biznesmen Elon Musk ilə görüşüb. O Argentina G7'də olmamağına rəğmən İtaliya prezidenti Gregoria Meloni'nin dəvəti ilə G7'yə qatılmışdır. Venezuella ilə isə kommunist idarəsinə görə yaxşı keçinmədi. Bundan başqa hələ bir neçə aydır hakimiyyətə gəlmiş Milei artıq Argentinayı NATO'nun qlobal müttəfiqi namizədi etmişdir.

Hal-hazırda Libertarianizmin dünyadakı tək təmsilçisi olan Milei həm də Libertarianizmin ilk praktikasına imza ataraq bütün dünyaya dərs keçmişdir. Bu günlərdə bütün dünyadakı libertarianların gözü ondadır. Onun uğurlu olub-olmayacağını isə bizə zaman göstərəcək.

Sonluq

Ümid edirəm sizə həm libertarianizm ideologiyasını başa sala həm də maraqlı dünyagörüşü qata bilmişəm. Əgər fəaliyyətimi bəyənirsinizsə mənə Kofe alaraq və ya birbaşa kiçik iyanələr edib dəstək ola bilərsiniz.

Mail: subhanqedirli@protonmail.com Kofe al: https://kofe.al/@subhanqedirli Kapital Bank: 4169 7388 1014 0651

Texnokratiya; Elm, texnologiya və ya texnologiya sahəsində mütəxəssislər tərəfindən idarə olunan və ya birbaşa nüfuz edən hökumət və ya cəmiyyət sistemi. Həmçinin deyə bilərik: Hökumətin və ya ictimai strukturun texniki-texnoloji mütəxəssislər tərəfindən idarə edilməsi və ya yönləndirilməsi faktına texnokratiya deyilir.

Texnokratik idarələrdə elmi və ya texniki biliyə malik olan insanlar idarəçilikdə çoxlu gücə və təsirə malikdirlər. Bu idarəetmə modelində qərar verənləri seçərkən insanların texniki təcrübəsinə və keçmişinə uyğun münasibət ortaya qoyulur. Cəmiyyətin və dövlətin müəyyən təbəqələrində liderlik rolunu daşıyacaq şəxslər seçilərkən, bu seçkiləri keçirəcək şəxslərə xalqın səsverməsi onların texniki və texnoloji bacarıqlarına və sübut olunmuş iş təcrübələrinə əsaslanır, nəinki onların tələblərə uyğun olub-olmaması. çoxluğun maraqları olub-olmaması. Bu baxımdan texnokratiya ənənəvi demokratiya anlayışından fərqlənir.

Texnokratik dövlətlərdə rəhbər vəzifələr tutanlara “texnokratlar” deyirlər. Təcrübəli iqtisadçı olan və eyni zamanda rəhbərlik etdiyi qurumu empirik məlumatlara uyğun idarə edən mərkəzi bank rəhbəri texnokratik idarələrdə tipik bir texnokrat nümunəsidir.

Texnokratiya necə işləyir?

Texnokratiyalarda səlahiyyət sahibi tərəfindən seçilən və ya təyin olunan ekspertlər (texnokratlar) sistemi idarə edən insanlardır. Texnokratlar idarə etmək səlahiyyətinin verildiyi sahədəki təcrübələrinə görə seçilirlər. Texnokratlar həmişə yuxarı orqan tərəfindən təyin edilməli olduğundan, bu ali orqana təsir edən siyasi struktur da texnokratların seçilməsində rol oynayacaq.

Texnokrat kimi təyin edilmiş menecer xalq tərəfindən seçilmiş siyasətçidən gözlənilən siyasi fikir və xarizmaya malik olmaya bilər. Bunun əvəzinə, bir texnokrat siyasət sahəsində daha praqmatik və məlumatlara əsaslanan problem həll etmə bacarıqları nümayiş etdirə bilər.

Texnokratiya xüsusilə ABŞ-da son dərəcə populyar bir hərəkat halına gəldi, çünki mühəndislər və elm adamları kimi texniki mütəxəssislərin Böyük Depressiya zamanı yaşanan iqtisadiyyatın xas mürəkkəbliyi kimi qarışıqlıqları siyasətçilərdən daha yaxşı anlayacağına inanılır. . Çünki demokratik yolla seçilmiş şəxslər öz siyasi kreslolarına sahib olsalar da, onların əksəriyyəti öz planlarını həyata keçirmək üçün seçilmiş peşəkarların nou-hau və təcrübəsinə arxalanır.

Texnokratik əməliyyatda hökumət tez-tez birinci əl hərbi personalla məsləhətləşir, məsələn, müdafiə tədbirləri və siyasətləri barədə qərar qəbul edir. Yenə siyasi zəmində ediləcək sağlamlıq hərəkətləri həkimlərin məsləhəti və bilavasitə məlumatlarına əsaslanır. Mühəndislərin bilikləri ilə məsləhətləşmədən şəhərlərin infrastrukturu planlaşdırıla bilməz, düzgün şəhər planlaması aparıla bilməz, sağlam və möhkəm binalar tikilə bilməz.

Son sözlə deyə bilərik ki, texnokratiya iqtisadi və sosial hərəkatdır.

Texnokratiya Kommitəsi

Texnokratiya anlayışı ABŞ-da 20-ci əsrin əvvəllərində Tərəqqi Hərəkatının ifadəsi kimi ortaya çıxdı və 1930-cu illərdə özünü hiss etdirən Böyük Depressiya zamanı əhəmiyyətli ictimai maraq doğurdu. Texnokratiya hərəkatının mənşəyini Frederik V. Teylorun elmi idarəetmə anlayışından istifadə etdiyi dövrə aid etmək olar.

Henry L. Gannt, Thorstein Veblen və Howard Scott kimi mütəfəkkirlər iddia edirdilər ki, iş adamları sənayeni ictimai mənafeyə uyğun islahat etməkdə acizdirlər və buna görə də sənayeyə nəzarət ekspertlərə verilməlidir.

1932-ci ildə Nyu-Yorkda Uolter Rautenştrauchun sədrlik etdiyi və Hovard Skottun görkəmli yer tutduğu Texnokratiya Komitəsi təşkil edildi. Qıtlığa əsaslanan bütün əvvəlki iqtisadi anlayışların texnologiyanın istehsal edəcəyi bolluqla məğlub olduğunu bildirən Scott, qiymət sisteminin tezliklə dağılacağını və yerini səxavətli bir texnokrat quruluşla əvəz edəcəyini iddia etdi.

Bununla belə, Skottun akademik keyfiyyətləri mətbuat tərəfindən gözdən salındı ​​və qrupun inancları və xüsusiyyətləri şübhə altına alındı; Nəticədə üzvlər arasında sosial siyasətlə bağlı fikir ayrılıqları yaranıb. Bu inkişaflar nəticəsində bir il ərzində Texnokratiya Komitəsi ləğv edildi və onun yerinə 1936-cı ildə bağlanacaq Texnokratiya Komitəsi Assambleyası və Skottun rəhbərlik etdiyi Technocracy, Inc. aldı.

ABŞ-da və Kanadanın qərbində texnokrat təşkilatlar yaranmağa davam edirdi; lakin texnokratiya hərəkatı dəyişikliyi dəstəkləyəcək və siyasi cəhətdən məqsədəuyğun olacaq proqramlar hazırlaya bilmədiyi üçün daha da zəiflədi və 1933-cü ildə ABŞ prezidenti Franklin D. Ruzveltin təqdim etdiyi Yeni Sövdələşmə və üçüncü tərəf hərəkatlarının dəstəyini tamamilə itirdi. Bu dayaqların itirilməsində tərəfdarların gələcək üçün yaşadıqları avtoritar sosial mühəndislik qorxuları da fəal rol oynayıb. Skottun təşkilatı 1940-cı ildən sonra gücünü itirdi və 20-ci əsrin sonuna qədər varlığını davam etdirsə də, heç vaxt kifayət qədər gücə çatmadı.

Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım Tərcümə edən: Sübhan Qədirli(subhanqedirli@protonmail)

Linux'ta Wine/Windows ortamlarını yönetmenin kolay ve yeni bir yolunu mu arıyorsunuz? Artık Windows yazılımlarını ve oyunlarını Bottles ile Linux'ta çalıştırabilirsiniz. Windows ortamları, bir Windows uygulamasının çalıştırıcılarla çalıştırılabileceği ortamlar olarak tanımlanır. Wine, birinin Windows uygulamalarını Linux tabanlı bir sistemde çalıştırmasını sağlayan uyumluluk katmanlarıdır.

Bootles 2017 yılında kişisel tüketim için geliştirildi. Birkaç iyileştirmeden sonra, Bottles artık çevre tabanlı şişeler(ortamlar) oluşturmak ve yönetmek için en basit yöntemi sağlıyor. Bu şişeler ile istenilen Windows uygulaması çalıştırılabilmektedir.

Bottles'ın en önemli özellikleri şunlardır:

• Ayrıca topluluk tarafından yönlendirilen bir depoya dayanan tam entegre bir yükleyici yöneticisi
• En yaygın bağımlılıklar önceden yüklenmiş ve birçok yazılımı hemen çalıştırmak için özel bir yapılandırma ile Oyun veya Yazılım için hazır, önceden yapılandırılmış ortamlar aracılığıyla yönetimi kolay, ayrıca ortamınızı sıfırdan yapılandırabilirsiniz.
• Yüklü programları otomatik olarak algılar, bunları program listesine manuel olarak eklemenize gerek yoktur.
• Basitleştirilmiş DLL geçersiz kılmaları
• Dosya yöneticinizdeki bağlam menüsünü kullanarak şişelerinizdeki her yürütülebilir dosyayı (.exe/.msi/.bat) çalıştırmanıza izin verir.
• Yürütülebilir dosya argümanları için entegre yönetim ve depolama
• Yapılandırması kolay veya tam yedekleme dışa aktarma ve içe aktarma, ayrıca klonlamayı da destekler.
• Özel ortam değişkenleri için destek
• Wine süreçleri için Entegre Görev Yöneticisi
• Destek için ProtonDB ve WineHQ'ya kolay erişim
• Daha iyi oyun performansı için esync, fsync, dxvk, önbellek, gölgelendirici derleyici, boşaltma e.t.c gibi çeşitli optimizasyonlar
• Şişelerden çıkmadan farklı wine önek ayarlarının değiştirilmesine izin verir.

• Şişe için ortam güncellemelerini kontrol etme ve kırılma durumunda otomatik onarım sistemi

  Bu rehber, Linux'ta Windows uygulamalarını ve oyunlarını çalıştırmak için Bottles'ın nasıl kurulacağı ve kullanılacağı hakkında gerekli adımları sağlar.

  Linux'ta Bottles Nasıl Kurulur

  Bottles'ı istediğiniz yerden kurabilirsiniz. Appimage, Debain, Fedora, AUR, Snap ve Flatpak olarak edinebilirsiniz.

• Flatpak

• AUR

• Fedora

• Kaynaktan derleme

  Flatpak (Önerilir)

  Flatpak, tam korumalı sürümü sağlar. Burada gerekli tüm bağımlılıklar tek bir pakette toplanmıştır.

  Flatpak'ı kurduktan sonra Bottles indirmek için Flathub deposunu bu komutla aktif edin:

  sudo flatpak remote-add --if-not-exists flathub https://flathub.org/repo/flathub.flatpakrepo
  

  Şimdi depodan Bottles'ı aratalımş

  $ sudo flatpak search Bottles
  Name     Description                                              Application ID                           Version            Branch Remotes
  Bottles  Run Windows software                                     com.usebottles.bottles                   2022.4.14-trento-1 stable flathub
  GxPlugi… GxPlugins LV2                                            …reedesktop.LinuxAudio.Plugins.GxPlugins 0.9.0              21.08  flathub
  GxPlugi… GxPlugins LV2                                            …reedesktop.LinuxAudio.Plugins.GxPlugins 0.9.0              20.08  flathub
  AAAAXY   A nonlinear puzzle platformer taking place in impossibl… io.github.divverent.aaaaxy               v1.2.15            stable flathub
  

  Şimdiyse Bottles'ı kuralım.

  sudo flatpak install flathub com.usebottles.bottles
  

AUR

Bottles için AUR'da 2 paket mevcuttur: – bottles – (resmi) – en son stabil paket – bottles-git – (resmi olmayan) – githubdaki en son sürümü kurar

Paketi indirmek için herhangi bir AUR yardımmcısı(genellikle yay veya paru) kullanmalıyız.

## Bottles için
yay -S bottles
paru -S bottles

## Bottles-git için
yay -S bottles-git
paru -S bottles-git

DNF

En kolay yolun bu olduğunu söyleyebilirim. Bu komutu kullanrak kurabiliriz:

 sudo dnf install bottles

Kaynaktan derleme

Bazı Linux dağıtımlarında, Bottles'ı kaynaktan derleyerek kurmanız gerekir. Ancak devam etmeden önce aşağıdaki paketlerin kurulu olması gerekir: – ninja – python3 – Git – meson – glib – glib2-devel – Fedora için – libglib2.0-dev – Debian/Ubuntu için

Gereksinimler karşılandıktan sonra devam edin ve Bottles'ı Git'ten kopyalayın.

git clone https://github.com/bottlesdevs/Bottles.git
cd Bottles

Şişeleri aşağıdaki komutlarla oluşturun ve kurun:

mkdir build
meson build && cd build
ninja -j$(nproc)
ninja install

Linux'ta Bottles Uygulamasını Çalıştırmak

Bottles kurulduğuna göre, Windows uygulamalarını ve oyunlarını Linux üzerinde kolayca çalıştırabilirsiniz. Bottles uygulamalar menüsünden başlatılabilir.

Bottles açıldı. Bir şişe oluşturalım.

Devam edin ve bileşenlerin en son sürümlerini indirin; Bottles genel deposundan DXVK, Caffe runner, LatencyFleX, Runtime, NVAPI ve VKD3D.

İşlem tamamlandığında şu mesajı göreceksiniz:

Bottles kullanarak Windows uygulamasını/oyunlarını Linux üzerinde çalıştırın.

Şimdi sol üstteki “+”” simgesine basarak yeni bir şişe oluşturarak başlayın.

Gerekli ayrıntıları sağlayarak şişeyi oluşturun.

Ortamı şu şekilde seçin: – DXVK etkin, VKD3D devre dışı, Esync etkin, Ayrık Grafik Kartı etkin, oyun içinde daha iyi ses kalitesi için PulseAudio gecikmesi 60 ms'ye zorlanan oyunlar için oyun, Arial, Times ve Courier yazı tipleri – Multimedya uygulamaları için destek sağlamak için DXVK ve VKD3D etkinleştirilmiş uygulamalar için uygulama. – Deneyler yapmaya başlayabileceğiniz net bir çalışma alanı özelleştirin

Uygulama ortamını ayarlayalım.

Aşağıdaki gibi ortam oluşturulacaktır.

Tamamlandığında, bunu göreceksiniz.

Şimdi ortamda .exe veya .msi uygulamasını çalıştıralım.

Yürütülebilir dosyayı dosya sisteminden seçin ve çalıştır'a tıklayın.

Uygulama kurulumu aşağıdaki gibi başlayacaktır. Tıpkı bir Windows sisteminde olduğu gibi uygulama kurulumunu sonuna kadar takip edin.

Tamamlandığında, uygulama programlar sekmesinde görünmelidir.

Uygulamayı çalıştırın. Uygulamayı çalıştırmak için de birkaç seçenek vardır.

Uygulama gösterildiği gibi çalışmalıdır.

Bitiş

Umarım bu yazıyla sizlere temel Linux kavramlarını anlatmış, size bir şeyler katabilmişimdir. Aşağıdaki bağlantılardan bana ulaşa bilirsiniz.

Email: subhanqedirli@protonmail.com

Youtube Discord Telegram Mastodon

Kaynakça

Bottles

Computing for Geeks

Her kese merhablar. Bu yazıda ilk kullanıcıların aşina olduğunda önüne çıkan problemleri daha kolay hall edebilecekleri yani her Linux kullanıcısın bilmesi gereken kavramları anlatacağım.

Boot işlemi

Herhangi bir bilgisayarı ilk açtığımızda POST (Power on self-test) denilen, ilk kontrollerden sorumlu olan bir yazılım başlatılır. Bu yazılımı bizler, eski bilgisayarımız ilk başladığında gözüken, anakartın markasının logosuyla siyah beyaz yazıların olduğu kısım olarak tanıyoruz. POST çalıştıktan sonra bootloaderı başlatmaktan sorumlu olan bir yazılım çalıştırılır, BIOS. BIOS'un görevi gerekli donanım parçalarını kontrol ederek boot işlemini başlatmaktır. Bu işlemi de bootloader aracılığıyla yapar. Günümüzde BIOS'un işini, UEFI (Unified Extensible Firmware Interface) denilen bir yazılım yapmaktadır. Genellikle 2013 öncesi bilgisayarlar BIOS boot seçeneği ile gelirken, sonraki bilgisayarlar UEFI boot seçeneği ile gelmektedir. UEFI ve BIOS aynı işi yapsalar da, yapma biçimleri farklıdır. Herhangi bir işletim sistemi için boot diski/usb'si hazırlanırken bilgisayarın BIOS veya UEFI boot işleminden hangisine sahip olduğunun bilinmesi işte bu nedenle önemlidir. BIOS boot aynı zamanda Legacy boot olarak da adlandırılır.

Bootloader (GRUB vs.)

Bootlader, BIOS veya UEFI tarafından başlatılan, istenilen kernel parametreleri ile kerneli başlatmaktan sorumlu olan yazılımdır. Günümüzde birçok yaygın Linux dağıtımında popüler bir bootloader olan GRUB (GRand Unified Bootloader) kullanılmaktadır. Bootloader aynı zamanda birden fazla işletim sistemi yüklü olan bilgisayarlarda işletim sistemini seçmemizi sağlar. Genelde ekran kartı veya ekran parlaklığı problemlerini çözme işi de kernel parametreleri ile grub üstünden yapılmaktadır.

Kernel(Linux)

Bildiğiniz üzere Ubuntu, Mint, Arch vb. işletim sistemleri aslında Linux kernelini içeren birer Linux dağıtımıdır. Aslında Linux ismi de Linux kernelini içeren tüm dağıtımlara verilen ortak isimdir. Kernel ise genelde bootloaderdan sonra bilgisayarın ilk yüklenen programı olan, bilgisayarın temel bileşenlerinden sorumlu olup giriş cihazlarıyla iletişim kurmasını sağlayan yazılıma verilen isimdir.

Init sistemleri (systemd, openrc, runit vs.)

Init, bilgisayar başladığında başlatılan ilk işleme verilen isimdir. Bilgisayar kapanıncaya kadar çalışmaya devam eder. Günümüzdeki Linux dağıtımlarında genellikle systemd kullanılmaktadır. Bununla birlikte daha sade ve basit init sistemleri olarak OpenRC, Runit, Sysinit ve Systemv gibi sistemler mevcuttur. Sunucularda Systemd kullanımı daha avantajlı olsa da, günlük kullanım için diğer init sistemlerini kullanmak hem daha sağlıklı hem de güzenlik açığı bakımından daha mantıklı olacaktır.

Getty

Getty init çalıştıktan sonra başlatılan sanal terminallere verilen genel isimdir. Genellikle birden fazla başlatılır. Linux bilgisayalarda Ctrl+Alt ve fonksiyon tuşlarıyla başlatılan diğer getty işlemleri arasında geçiş yapabiliriz. Getty, aynı zamanda kullanıcıya kullanıcı isim ve şifre sormaktan sorumludur. Ancak günümüzde bu işi grafiksel olarak başka yazılımlar aracılığıyla yapmaktayız.

Shell

Shell, giriş yapıldıktan sonra ekrana gelen, bizim komutlar girerek bilgisayarın içine erişebileceğimiz araçlardır. Bir Linux bilgisayar açıkken, terminal açtığımızda yüklenen şeydir. Bash, fish, zsh örnek olarak verilebilir. Her kullanıcı için sistemde ayrı birer shell tanımlanabilir. Shell aynı zamanda giriş yapıldıktan sonra xinit veya startx aracılığıyla da grafiksel arayüzün yüklenmesinden sorumludur.

Şimdiye kadar bahsettiklerimiz genel olarak bilgisayarın açıldığında neler olduğuyla alakalıydı. Şimdi ise grafiksel kısımlara geçebiliriz.

Display Server(Wayland, Xorg)

Bilgisayarların ekrana şekil, renk vb. şeyleri göstermesine yardımcı olan yazılımlara verilen isimdir. Xorg ve de Wayland akla gelen iki örnek olarak verilebilir. Her ne kadar Wayland daha yeni olsa da, destek açısından Xorg daha avantajlıdır. Ubuntu 17 sürümünde Wayland'e geçiş yapmayı denemiş, kullanıcılardan gelen geri bildirimlerden sonra 18 versiyonunda Xorg'a geri dönüş yapmıştır.

Display Manager

Display Manager'lar bilgisayar açıldığında getty'nin bize sunduğu kullanıcı adı/şifre ekranını grafiksel arayüz halinde sunan araçlardır. Bizlere desktop environment da seçme imkanı sunarlar. Aynı zamanda Login Manager olarak da adlandırılırlar. LightDM, GDM, LXDM gibi yazılımlar örnek verilebilir.

Masaüstü ortamı (Desktop environment)

Masaüstü ortamları bilgisayara giriş yaptıktan sonra bilgisayardaki uygulamaları yönetebilmemiz, bilgisayar ayarlarını değiştirebilmemiz gibi grafiksel araçları sunan yazılımlardır. Gnome, Cinnamon, KDE, Xfce gibi yazılımlar örnek verilebilir.

Not: Herhangi bir Linux dağıtımının kilit ekranını genelde ilk giriş yapılan ekrandan farklıdır. Bunun sebebi giriş yapılan ekranın display manager'ın parçası olması, kilit ekranının ise desktop environment'ın parçası olmasıdır.

Pencere Yöneticisi (Window Manager)

Window manager'lar ekrandaki pencerelerin yönetilmesinden sorumlu olan araçlardır. Bir desktop environment'ın parçası olabilecekleri gibi, desktop environment olmadan da kullanılabilirler.Örnek olarak Xfwm Xfce'nin window manager'ı olup, i3 ise tek başına kullanılması için yaratılmış bir window manager'dır.

Yukarıda bahsettiğim kavramlar bizlere Linux'ta karşılaşılan problemlerin çözümünde oldukça yardımcı olacaklar. Bilgisayar açılırken veya kapanırken sorunu yaşadığınız yerin hangi yazılımın parçası olduğunu bularak sorunu daha hızlı çözebilirsiniz. Muhtemelen yüklediğiniz Linux dağıtımında yukarıdaki yazılımların hepsi kurulmuş olacak ve sorun çıkmayacaktır.

Bitiş

Umarım bu yazıyla sizlere temel Linux kavramlarını anlatmış, size bir şeyler katabilmişimdir. Aşağıdaki bağlantılardan bana ulaşa bilirsiniz.

Email: subhanqedirli@protonmail.com

Youtube Discord Telegram Mastodon

Kaynakça

Arch Wiki Wikiwand E-bergi

Son.

Açık kaynak nedir?

Açık kaynak basitçe bir yazılımın kaynak kodlarının herkes tarafınndan görüntülenebilir, değiştirilebilir, hatta yayılabilir olmasıdır. Popüler açık kaynak yazılımlara Firefox, Wordpress, Filezilla, Linux, Android ve diğerlerini örnek gösterebiliriz. Açık kaynak yazılım kullanmanın bir sıra avantajları vardır.

Gizlilik

Eğer açık kaynak bir yazılım kullanıyorsanız altta çalışan kodun ne olduğunu tam olarak bilirsiniz ve altta başka bir şeyin çalışmadığınından emin olabilirsiniz. Kapalı kaynak bir yazılım kullanıyorsanız yazılımın neleri çalıştırdığını, hangi verilerinizi toplayıp toplamadığını asla bilemezsiniz. Kısacası kapalı kaynak bir yazılım kullanırken asla gizli olduğunuzdan emin olamazsınız. Açık kaynak yazılımlar binlerce kişi tarafından incelendiği ve geliştirildiği için güvenlik açıkları daha kolay buluna bilir. Yani güvenlik açıkları bir şirket tarfından değil binlerce kişi tarafından bulunur.

Destek

Kullandığınız yazlımla ilgili bir sorun çıktığında veya bir yardım almak istediğinizde eğer kapalı kaynak bir yazılım kullanıyorsanız yazılımın sahibi olan şirketten yardım almanız gerkicek. Bunun için destek kısmından yazıp cevap vermelerinizi beklemeniz gerekecek ve inanın bana bir çok şirketin destek kısmı gerçekten berbat. Açık kaynak yazılım kullanıyorsanız destek almanız çok daha kolay olucak. Eğer kullandığınız yazılım popülerse veya en azından bi kullanıcı kitlesi varsa sizin yaşadığnız problemi büyük ihtimal daha önce biri yaşamıştır ve bu sorunun çözümünü bulmuştur. Siz yalnızca arama motorunda aratarak bu sorunların çözümünü bulabilirsiniz. Problemle ilk siz karşılaştıysanız bir forumda başlık açarak veya o yazılımla ilgili gruba yazarak yardım alabilirsiniz.

Gelişim (Features & bugfix)

Açık kaynak yazılımlar Github, Gitlab ve benzeri ortamlarda bulunduğu ve herkes tarafından gelişimine katkı sağlanabildiği için hızlıca geliştirilir ve hatalardan arındırılır. Bir soruna karşılaştığınız zaman bunu geliştiricilere issues kısmından bildirebilirsiniz. Sadece bildirmekle kalmayarak sorunu çözüp projeye commit atarak gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz.

Açık kaynak uygulama tavsiyeleri

İnternet tarayıcısı: Firefox, Brave vb. E-posta istemcisi: Thunderbird, Evolition vb. Medya oynatıcısı: VLC, Strawberry vb. Video editörü: Kdenlive, Openshot, Pitivi vb. Ses editörü: Audacity, AudioMass vb. İşletim sistemi: GNU/Linux, BSD vb. Resim Editörü: GIMP, Krita vb. Ofis: Libre office, Only office suite, Open office, Free office, Star office vb.

Açık kaynak servisler

Arama motoru: Duckduckgo, Startpage, Qwant vb. Depolama: Nextcloud vb. Video servisi: Odysee vb. E-posta: Proton, Tutanota vb. Online takvim: Nextcloud, Proton vb. Mesajlaşma: Signal vb.

Dağıtık teknolojiler

Dağıtık teknolojileri kısaca anlatmak gerekirse bir servisin (mesela bir sosyal medya servisi) ayrı-ayrı sunucularda çalışıtırılıp bu sunucuların arasında iletişimin kopmaması gibi anlatabilirim. Yani dağıtık teknolojiyle çalıştırılan bir servisin bir merkezi olmaz. Birbirinden bağımsız sunucularda çalıştırılan bir servis bu sunucuların birinin çökmesi durumunda hiçbir şey olmadan çalışabilir. Dağıtık teknolojilerin birden fazla güzel yanı vardır.

Özgürlük

Merkezi bir sosyal ağ kullandığınızı düşünün. Bu zaman ağ sahibi sizin paylaşımlarınızı sansürleyebilir veya sizi tüm ağdan banlayabilir. Dağıtık bir sosyal ağdaysa bir sunucudan banlansanız bile başka bir sunucuya geçe bilir veya kendi sunucunuzu açarak tam bağımsız olabilirsiniz. Bu sebepten Dağıtık sosyal ağlar tamamen sansürsüzdür ve istediğiniz paylaşımı özgürce yapabilirsiniz. Tabi tüm bu yaptıklarınız kanun çerçevesi içerisinde olmalıdır.

Gizlilik

Mevcut sosyal ağların sizi sizden daha iyi tanıdığını anlatmama gerek yok her halde. Hatta bu ağlar sizin hakkınızda sizin bilmediğiniz bilgileri biliyor. Mesela son 10 yılda nerelere gittiğinizi Google sizden daha iyi biliyor. Veya Facebookun sizin hakkınızda bildiklerini büyük ihtimal en yakın arkadaşınız bile bilmiyor. Bu gerçekten korkunç. Dağıtık sosyal ağlarsa sizin hakkınızda gereksiz bilgi toplamaz ve tutmazlar.

Bağımsızlık

Merkezi bir sosyal ağ kullanıyorsanız bir sunucuya bağlısınızdır ve o sunucunun çökmesi durumunda tüm sosyal ağ çökecektir. En büyük sosyal ağların bile sunucularının çökme ihtimali vardır. Buna örnek olarak 2021 yılında Facebookun çökmesini gösterebiliriz. Bu olay sonucunda milyarlarca insan Facebook, Instagram ve Whatsappa erişemedi.Ama dağıtık bir ağda bu söz konusu değildir. Bir sunucunun çökmesi durumunda diğer bir sunucuya geçerek devam edebilirsiniz.

Dağıtık sosyal medya alternatifleri

Twitter => Mastadon, Pleroma, Misskey vb. Facebook => Diaspora vb. Instagram => Pixelfed vb. Reddit => Lemmy vb. Discord, Whatsapp => Matrix vb. Blogspot => Write freely vb.

Dağıtık teknoloji hakkında daha fazla bilgi almak şu yazıyı okuyabilirsiniz.

Bitiş

Bu yazıyla size açık kaynak ve dağıtık teknolojileri anlatmaya çalıştım. Aşağıdaki adreslerden bana ulaşabilr, topluluğumuza katılabilirsiniz. Email: subhanqedirli@protonmail.com Youtube Discord Matrix Telegram Mastodon

Bu rehber kullanıcıadı.github.io benzeri bir github sayfası yapmayı anlatıyor. Anlatımdakı kullanıcıadı yerine kendi kullanıcı adınızı yazmayı unutmayın.

Repo oluşturma

Yeni bir repo oluşturalım

İsmini kullanıcıadı.github.io yapalım

Site içeriğini yükleme

Repo oluşturduktan sonra site içeriğini yükleyelim

Sitenin linkini açtıktan sonra sitenizin içeriğindeki index.html dosyasını açacaktır.

Örnek site içeriği olarak:

Bitiş

Umarım bu rehberle size githubla site yapımını anlata bilmişimdir. Yaptığınız sitelerin linkini bana mail yoluyla yollaya bilirsiniz Aşağıdaki bağlantılardan bana ulaşa bilir, topluluğumuza katıla bilirsiniz.

Mail: subhanqedirli@protonmail.com Youtube: https://dar.vin/linuxisnotunix Mastodon: https://mastodon.social/@subhanqedirli Discord: https://dar.vin/linuxisnotunix-discord Matrix: https://dar.vin/linuxisnotunix-matrix

Ungooled Chromium nedir?

Chrome'u bilirisiniz. Google tarafından geliştirilen bir tarayıcı. Chromiumsa yine Google tarfından geliştirilen açık kaynak bir Tarayıcıdır ve bir çok taraycı onu temel alır. Chromium tabanlı taryıcılara örnek olarak Chrome, Brave, Opera ve diğerleini göstere biliriz. Ungoogle Chromiumsa Chromiumun Google'den tamamen arındırılmış versiyonudur.

Ungoogle Chromium indirme linkeri

Debian Appimage Arch Manjaro Portable

Chromium Store

Bildiğimiz gibi Chrome'a eklenti kurarken Chrome Web store kullanıyoruz. Ancak Ungoogled Chromiumla bunu yapınca indirme butonunu göremiyoruz.Bu sorunu çözmek için bize gerkli olansa Chromium Store adlı bir eklenti.

Sorunun çözümü

Sorunu çözmek için önce Chromium store eklentisinin .crx dosyasını Chromium tabanlı olmayan bir tarayıcıyla buradan indiriyoruz. Sonraysa Chromiumun Eklentiler penceresini açıp geliştirici modunu aktif ediyoruz.

Geliştirici modunu aktif ettikten sonra Paketlenmiş öğe yükle butonuna tıklıyoruz ve demin indirdiğimiz .crx dosyasını seçiyoruz.

Eklenti kurulduktan sonra yeniden Chrome Web store girip istediğimiz eklentinin sayfasının sayfasına giriyoruz ve kur'a tıklıyoruz. Tıkladıktan sonra eklentinin .crx dosyası inicek ve hata vericek. No panic her şey yolunda. Az önce Chromium Store eklentisi için yaptığımız işlemi bu eklenti için de yapıyoruz ve tamamdır.

Tavsiye ettiğim eklentiler

Ublock Origin – Etkili ve hafif bir reklam ve izleyici engelleyici.

Dark reader – Web siteler için etkili bir karanlık tema

Tabliss – Ana sayfa yeni sekmelerinizi güzelleştiricek harika bir eklenti.

Bitiş

Umarım bu yazıyı okuduktan sonra Ungoogled Chromiuma eklenti kurmayı öğrenmişsinizdir. Aşağıdakı bağlantılardan bana ulaşa bilir, topluluğumuza katıla bilirsiniz.

Mail: subhanqedirli@protonmail.com Youtube: https://dar.vin/linuxisnotunix Mastodon: https://mastodon.social/@subhanqedirli Discord: https://dar.vin/linuxisnotunix-discord Matrix: https://dar.vin/linuxisnotunix-matrix

Not: Debian/Ubuntu tabanlı bir dağıtım kullandığınızı varsayarak yaptım

Paket işlemleri

Depoyu güncellemek için:

sudo apt-get update

Programları güncellemek için:

sudo apt-get upgrade

Sistemi güncellemek için:

sudo apt-get full-upgrade

Paket(program) kurmak için:

sudo apt-get install paket-adı

Paket kaldırmak için:

sudo apt-get remove paket-adı

Depoda paket aramak için:

apt-cahce search

Kullanıcı işlemleri

Yetkili kullanıcı olmak için:

sudo su

Dosya işlemleri

Dosya oluşturmak için:

touch dosya.uzantı

Dosya taşımak için:

mv ./dosya.uzantı /home/Downloads/

Dosya kopyalamak için:

cp ./dosya.uzantı /home/Downloads/

Dosya silmek için:

rm dosya.uzantı

Bitiş

Umarım bu yazıyla size gündelik hayatta kullanacağınız temel komutları anlata bilmişimdir. Aşağıdaki bağlantılardan bana ulaşa bilir, topluluğumuza katıla bilirsiniz.

Mail: subhanqedirli@protonmail.com Youtube: https://dar.vin/linuxisnotunix Mastodon: https://mastodon.social/@subhanqedirli Discord: https://dar.vin/linuxisnotunix-discord Matrix: https://dar.vin/linuxisnotunix-matrix

Çekirdek nedir?

İşletim sistemi çekirdeği, kısaca çekirdek (kernel), işletim sistemindeki her şeyin üzerinde denetimi olan merkezi bileşenidir. Uygulamalar ve donanım seviyesindeki bilgi işlemleri arasında bir köprü görevi görür.

UNIX nedir?

UNIX bir işletim sistemi çekirdeğidir. İsterseniz bu çekirdek üzerine işletim sistemi inşa edebilir ve isteğinize göre kişiselleştirebilirsiniz ancak UNIX çekirdeğinin birden fazla versiyonu vardır ve bunların hepsi özgür yazılım değildir.

Günümüzdeki bazı işletim sistemleri UNIX çekirdeği üzerine inşa edilmiştir. Bu işletim sistemlerine örnek olarak Mac OS ve BSD sistemlerini gösterebiliriz.

Peki ya bu Linux ne olaki?

Linux aynı şekilde bir işletim sistemi çekirdeğidir. Linux çekirdeği Linus Torvalds tarafından UNIX'ten ilham alınarak yazılmış özgür ve açık kaynak bir çekirdektir.

Aralarındaki farkı anlatmak gerekirse Linux üzerine geliştirilmiş işletim sistemleri (dağıtımlar) özgür ve açık kaynak olduğu için Linux tabanlı işletim sistemlerini istediğiniz gibi değiştirebilir, özelleştirebilir, hatta isterseniz dağıtabilirsiniz.

İsterseniz kendi dağıtımınızı geliştirebilir veya var olan bir dağıtımın gelişmesine katkıda bulunabilirsiniz.

Dağıtımlar

Az önce anlattığım gibi Linux çekirdeği üzerine inşa edilmiş işletim sistemleri dağıtım olarak adlanır. Bazı dağıtımlar direkt çekirdek üzerine, bazılarıysa diğer dağıtımların üzerine inşa edilmiştir.

Binlerce Linux dağıtımı mevcuttur. Bu dağıtımların bazıları sunucular için, bazıları siber güvenlik için bazılarıysa normal ev kullanıcısı için geliştirilmiştir.

Popüler Dağıtımlar

Popüler Linux dağıtımlarına örnek olarak Ubuntu, Mint, Debian, Fedora, Arch, openSUSE, Manjaro ve diğerlerini sayabilirim. Yeni başlayanlar için Ubuntu veya Debian tabanlı dağıtımları öneririm.

Eğer ilk defa Linux kuruyorsanız Ubuntu, Mint, Elementary gibi kullanması kolay kullanıcı dostu dağıtımlarla başlamanız sizin için daha kolay olacaktır.

Daha deneyimli bir kullanıcı olduktan sonraysa Fedora, openSUSE ve Arch gibi daha zor dağıtımları da kullanabilirsiniz.

Bitiş

Umarıım bu blog yazısıyla size Linux hakkında bir kaç şey öğretmişimdir. Aşağıdaki adreslerden bana ulaşabilr, topluluğumuza katıla bilirsiniz.

Mail: subhanqedirli@protonmail.com Youtube: https://dar.vin/linuxisnotunix Mastodon: https://mastodon.social/@subhanqedirli Discord: https://dar.vin/linuxisnotunix-discord Matrix: https://dar.vin/linuxisnotunix-matrix