Sübhan'ın yeri

Bu yazıda anarxo-kapitalizmin indiyə qədər görülümüş(ən azından son əsrlər) ən yaxşı nümunələrindən biri olan Akadiya topluluğu ilə tanış olacağıq.

Anarxo-kapitalizm, ideologiya olmasına baxmayaraq, həqiqətən də bu ideyanın real həyatda uğurla tətbiq edilə biləcəyini sübut edən bir neçə tarixi nümunə mövcuddur. Ən yayğın misallar arasında Yabanı Qərbi, Orta Əsrlər İslandiyası və Cospaia yer alır. Bu nümunələr, dövlətsiz cəmiyyətlərin və iqtisadiyyatın mümkünlüyünə işıq tutmağa kömək edir. 2020-ci ildə iqtisadçılar Rosolino Candela və Vincent Geloso, Fransız kolonisinin tarixini 1650-dən 1755-ə qədər ətraflı şəkildə tədqiq edən bir məqalə dərc etdilər. Bu tədqiqatlar, Akadya və Nova Skotiya bölgəsindəki devletsizliyin əməkdaşlıq mövzusunda daha geniş bir şərhini verir. Bu məqalədən ümidimiz odur ki, vətəndaşlığı olmayan cəmiyyətlərin həyat qabiliyyətinə daha çox işıq salacaq.

Tarixçilər, Fransız yerli koloniyasının populasiyasının on altı min nəfərə qədər çatdığını təxmin edirlər. Akadyalılar əksəriyyəti (Katolik) dindar idi və özgün mülkiyyət haqlarına və fərdi azadlığa böyük diqqət yetirirdilər. Bu cəmiyyətin çoxu, əvvəlcədən feodal düzəndə qadağan edilən mülkiyyət haqlarını itirən ailələrdən gəlirdi, bu da onlara Yeni Dünyada yeni fürsətlar təqdim etmişdi. Akadya, “gözlənilməz dövlətsizliyin” bir nümunəsi kimi tanımlanır.

Akadyalılar 1650-ci illərdən sonra “nisbi dövlətsizlik” çərçivəsində yaşamışdılar. Texniki olaraq, Fransız əgəmənliliyi altında olmalarına baxmayaraq, onlar Fransız dövlətini effektiv olaraq nəzərə almadılar və vergi ödəmədilər. Fransızlar, 1671-dən 1707-ə qədər olan zaman ərzində Akadyalıların varlığını izlədilər, lakin onları vergiləndirmək çətin idi.

Akadyalılar dövlət sistemi yerinə, hierarxiyalı bir cəmiyyət qurmağa nail oldular. Varlığın adil paylanması və kollektiv mülkiyyət real olaraq mövcud deyildi. Bəzi ailələr daha çox varlıq qazanmışdı, lakin bu cəmiyyətin inkişafını mənfi təsir etmədi. Cəmiyyətin içərisində fərdi və kollektiv fayda ilə nəticələnən bir iş təqdimatı qurulmuşdu. Həm də, hierarxiya düzgün şəkildə qurulmuş və adildi.

Akadyalılar kilsə ibadətlərinə inanaraq cəmiyyətdə birləşirdilər. Bu fəaliyyətlər, cəmiyyəti bir-birinə birləşdirmək üçün çox əhəmiyyətli idi.

Cəmiyyət iclasları, dövlətə alternativ yaradan əsas mühit idi. Ən böyük və əhəmiyyətli məsələlərin həlli üçün yaradılmış, məcburi olmayan və ərzaqiy olmayan bir siyasi təşkilat idi. Ev sahibləri və cəmiyyət tərəfindən təyin edilmiş nümayəndələr iclaslar təşkil edirdilər. Qərarlar əsasən birləşmələ əldə edilirdi və tipik olaraq yüksək iştirak dərəcələrinə malik idi. Anlaşmazlıq həll edilməsi sürətli və adildi və bu, hər hansı bir Rothbard və ya Hoppe tərəfdarının marağına çox uyğun gələn bir şey idi.

Mikmaklarla birlikdə, təqribi 3.250 yerli Mikmak da yaşayırdı. Mikmaklar yarı-miqrasiya üsulları ilə məşğul idi və çox qeyri-istiqrarlı siyasi təşkilatlara sahibdilər, bu da onları dövlətsizliyin nümunəsi kimi qiymətləndirmək olardı. Mikmak mədəniyyətində ən əhəmiyyətli şeylerdən biri ailənin və qohumluğun əsas mərkəz kimi təklif edilməsi idi. Bu ailə strukturları ilə Mikmaklar, həm də Akadyalılar kimi, güclü cəmiyyətlər qurmağa ehtiyac duymadan nail olmuşdular. Akadyalılar və Mikmaklar, bastıran dövlətlərdən xoşbəxtdirlər və bu onların münasibətlərini böyük miqdarda gücləndirdi. Tarixçi David Jones'un yazdığı kimi, Akadyalılar

ətrafındakı digər bir neçə yerləşmənin əldə etməyə çalışdığı lüksü əldə edirdilər, yaxın yerli təcavüzü və ya başqalma təhlükəsinin daimi təhlükəsindən böyük ölçüdə uzaq yaşamağa nail idilər.

Hər iki cəmiyyət arasındakı əlaqəsizlik ən şübhəsiz Şimali Amerikada ən sülhçü əlaqələrdən biri hesab edilə bilər, qonşu Qebekdəki Ağlar və Qızılderililərin münasibətlərindən çox daha barışçıldı. Xalqlar çox vaxt ticarətlə məşğul olardı və fərqli ırqlara mənsup insanlar bir-birilərinə ailə yolu ilə qoşulurdular. Akadyalılar, Katolik inancını Mikmak mədəniyyati ilə uyğun gördülər.

1733-cü ildə Britaniya Monarxiyası bölgəni nəzarətə almışdı; Fransanın müdaxiləkar olmayan yanaşmasını davam etdirdi. İngilislər, Akadyalılardan əminlik yemini etmələrini tələb etdilər, lakin onları Fransalara və ya Mikmaklara qarşı silah daşımağa məcbur etməkdən azad edən, mülkiyyət haqlarını qoruyan və din azadlığını dəstəkləyən müqabil təklif olmadan yemin etməyi rədd etdilər. İngilis ordusu subayı Pol Maskarin, 1720-ci ildə Akadyalılar haqqında aşağıdakıları söyləmişdi:

Əmrlərə tabe olmadıqlarında onlar hər gələn əmri alaya alırlar və heç bir dövlətə itaət etməməyi əsas götürürlər.

Kapitalizm

Akadya ilə əlaqədar ən etkili xüsusiyyətlərdən biri şübhəsiz dəhşətli zənginliyidi. Serbest bazar sistemi və Mikmaklarla açıq ticarət, Akadyanı Fransadan daha varlı etdi və yaşayış keyfiyyətini ciddi dərəcədə yaxşılaşdırdı. Bəzi bərabərsizliklər olmasına baxmayaraq, çoxlu köçəri öz torpağını sahib idi və öz üçün rahat bir həyat qurabilirdi. Tarixçi Qreqori Kennedy, Akadyalıları belə təsvir edir:

Mükəmməl bazar mərkəzli olaraq və mövcud ticarət imkanlarını ən yaxşı şəkildə qiymətləndirə biləcək təşkilatları qurmağa fokuslanırlar.

Akadyalı çiftçilər və ovçular geniş miqdarlı tələbat artığı məhsul istehlak edirdilər və daha sonra mətnləşdirilmiş məhsullar, metaller və yerli olmayan təmir məhsulları kimi məhsullarla mübadilə edilirdilər. Xür və balıq ən çox ixrac olunan məhsullardı və Fransanın böyük marağına səbəb olurdu.

Mənsubiyyətdən çıxarılma

Nə yazıq ki, 1755-ci ilin avqustunda, Akadyalıların sülh və rifahı Tuğgeneral Çarls Lörens tərəfindən icra edilən etnik təmizləmə nəticəsində sona çatdı və nüfuzun 55 faizi ölümə gətirdi. İngilislər bunu, Akadyalıların gələnəkən olmayan üsullarını və həyat tərzini küçümsədikləri, uğurlarını və zənginliklərini qısqandırdıqları və yerli əlaqələrindən qorxduları üçün etdilər. Lakin bütün İngilislər bu addımın lazım olduğuna inanmırdı. Murray Rothbard, “Conceived in Liberty” adlı əsərinin ikinci cildində bunu belə ifadə edir:

Çıxarılma başladıqdan qısa bir müddət sonra Lörens, kralın, Akadyalıları narahat etməmə əmrini aldığını bildirdi. Tipik bir börokrat kimi, Lörens kralın əmrinə qayıtmamayı əsaslandırdı: Birmənalı başlayan, xəbərli olmasa da, çıxarılma prosesi geri qaytarıla bilməz hal alar.

Əgər sürgün edilməsəydilər, Akadyanın inkişaf etməyə davam etməsi və Şimali Amerikada idarəet və iqtisadiyyat modelinin geniş bir ərazidə yayılması ehtimalı daha yüksək olardı.

Mənbə&Müəllif:

Bu məqalə Mises.org saytının “The Acadian Community: An Anarcho-Capitalist Success Story” adlı məqaləsinin tərcüməsidir.

Yazar: Benjamin Williams (26/08/2022) Azərbaycan dilinə tərcümə edən: Sübhan Qədirli (15/08/2023) subhanqedirli@protonmail.com